„Ja chcę być pierwsza!” – o dziecięcej rywalizacji w przedszkolu i potrzebie bycia zauważonym.

08-07-2025 13:50

Ja chcę być pierwsza!” – o dziecięcej rywalizacji w przedszkolu i potrzebie bycia zauważonym

Frazy „Chcę być pierwsza/y!" rozbrzmiewają niemalże każdego dnia w ustach dzieci przedszkolnych – zarówno w środowisku domowym, jak i w towarzystwie kolegów. Takie zachowania wcale nie oznaczają jedynie upartości czy narcystycznych tendencji. Są raczej odzwierciedleniem głębokich pragnień małego człowieka, który chce zostać zauważony i otrzymać potwierdzenie swojej wartości od innych.

Okres przedszkolny to czas intensywnego budowania własnej tożsamości przez dzieci. Malcy porównują swoje możliwości z umiejętnościami innych, poszukują potwierdzenia swojej wartości i próbują określić swoją pozycję w grupie. Ta faza rozwoju społeczno-emocjonalnego jest naturalnym etapem wzrostu – Jean Piaget określił ją mianem fazy egocentrycznej, gdy dziecko nie jest jeszcze w stanie w pełni przyjąć perspektywy innych osób. Dążenie do „pierwszeństwa" nie wyraża więc chęci dominowania, lecz potrzebę wyraźnego zaznaczenia swojej obecności i wartości – to sposób komunikowania: „Zobacz mnie. Jestem ważny".

Współzawodnictwo wspiera emocjonalny rozwój

Konkurencja w grupie często generuje konflikty, ale nie należy jej traktować jako szkodliwego zjawiska – przeciwnie, gdy jest odpowiednio zarządzana, może stymulować rozwój. Badaczki Adele Faber i Elaine Mazlish wskazują, że poprzez rywalizację dzieci poznają metody zarządzania emocjami, wzmacniają odporność psychiczną i nabywają umiejętność działania w trudnych sytuacjach – pod warunkiem że nie są permanentnie porównywane z innymi. W tym procesie nie samo pragnienie wygranej ma znaczenie, ale reakcje otoczenia na takie potrzeby.

Maluch, który otrzymuje akceptację niezależnie od tego, czy wykona zadanie jako pierwszy, czy ostatni, rozwija wewnętrzną stabilność i przekonanie, że jego wartość nie zależy od miejsc w klasyfikacji, ale od zaangażowania i metod dążenia do celu. Dziecko poznaje w ten sposób, że autentyczna rywalizacja buduje się na podstawach uczciwości, partnerstwa i szacunku dla innych.

Metody wsparcia dzieci przez przedszkolnych wychowawców

Nauczyciele w placówkach przedszkolnych na co dzień spotykają się z sytuacjami, gdy więcej niż jedno dziecko pragnie znajdować się „na czele" – bez względu na to, czy dotyczy to formowania par, dystrybucji zabawek, czy otwierania drzwi. Kompetentni pedagodzy nie bagatelizują takich potrzeb, lecz inteligentnie je przekierowują, stymulując rozwój zdolności społecznych. Wprowadzają systemy zmienności, umożliwiające każdemu dziecku znalezienie się na pierwszej pozycji w różnych momentach. Przedszkolaki nabywają w ten sposób rozumienia sprawiedliwości i zdolność oczekiwania na właściwą chwilę.

Pedagodzy często sięgają po opowieści, gry edukacyjne i odgrywanie scen, które umożliwiają dzieciom eksperymentowanie z różnymi pozycjami: czasami kierowanie grupą, a w innych sytuacjach współdziałanie jako część zespołu dla osiągnięcia wspólnych celów. Takie praktyki mają nieocenioną wartość w rozwijaniu elastyczności myślowej, empatii oraz skłonności do współpracy.

Źródła dziecięcej potrzeby bycia dostrzeżonym

Jak już wskazano, dążenie do bycia „pierwszym" nie zawsze ma swoje korzenie w chęci konkurowania – często sygnalizuje, że dziecko pragnie zostać zauważone. Maluchy, które znajdują się w procesie kształtowania tożsamości, poszukują potwierdzenia swojej wyjątkowości i znaczenia. Wypowiedzi „Ja chcę!" stanowią metodę intensywnego sygnalizowania swojej obecności w grupie.

Trzeba uwzględnić fakt, że dzieci w tym wieku nie dysponują jeszcze zaawansowanymi narzędziami komunikacji emocjonalnej, dlatego ich sygnały mogą być interpretowane przez dorosłych jako oznaki dominacji, podczas gdy faktycznie wyrażają pragnienie uwagi, uznania lub zwyczajnej życzliwości ze strony dorosłego. Psychologia rozwojowa wskazuje na znaczący wpływ naszych reakcji na takie zachowania dla samooceny dziecka i jego przyszłych relacji społecznych. Dzieci, które otrzymują pozytywne potwierdzenie, znacznie rzadziej uciekają się do demonstracyjnych czy agresywnych sposobów zwracania na siebie uwagi.

Współpraca zamiast bycia przeciwko sobie

Jedna z najskuteczniejszych metod uczenia dzieci partnerstwa i rozumienia rozmaitych funkcji w grupie polega na włączaniu ich w projekty zespołowe, gdzie osiągnięcie sukcesu wymaga współdziałania, a nie wykazania się indywidualną przewagą. Przedszkolne zajęcia – począwszy od aktywności artystycznych, przez kulinarne warsztaty, aż po zespołowe śpiewanie – oferują możliwości podziału obowiązków i kolektywnego podejmowania decyzji. Istotnym czynnikiem jest również organizacja przestrzeni, która stymuluje takie doświadczenia. Przykładem może być zasiadanie przy okrągłym stole, gdzie każde dziecko otrzymuje równorzędną pozycję i może obserwować pozostałych uczestników. Poprzez takie doświadczenia przedszkolaki odkrywają, że nie trzeba zajmować pozycji lidera, aby być zauważonym – można również cierpliwie czekać, zapraszać inne dzieci do aktywności lub oferować pomoc, nie umniejszając tym swojej wartości.

Poznawanie sprawiedliwości w przedszkolu

Odczucie niesprawiedliwości może głęboko poruszyć nawet trzyletnie dziecko – energicznie protestuje, gdy sądzi, że zostało potraktowane mniej korzystnie od innych. To manifestacja rozwijającego się rozumienia zasad etycznych, które – według teorii Lawrence'a Kohlberga – początkowo opiera się na elementarnym rozróżnieniu dobra i zła, ale stopniowo przekształca się w bardziej złożone pojmowanie norm i sprawiedliwości.

W przedszkolu dzieci nie tylko przyswajają reguły, ale również uczą się ich uniwersalnego charakteru. Obowiązkiem nauczyciela jest nie tylko ich formułowanie, ale również konsekwentne egzekwowanie – dzieci bardzo szybko identyfikują niespójności i wyjątki. W tym aspekcie szczególne znaczenie mają przedszkolne tradycje: kto dzisiaj asystuje nauczycielowi, kto myje naczynia, kto otwiera drzwi. Planowa rotacja obowiązków i przejrzyste zasady budują poczucie stabilności i uczą, że każda rola w grupie ma swoją wartość.

Wsparcie dziecka przez dorosłych w zarządzaniu trudnymi emocjami

Konkurencja generuje intensywne uczucia – od euforii i entuzjazmu po frustrację, irytację czy melancholię. Przedszkolaki dopiero poznają sposób ich identyfikacji i nazywania, dlatego pomoc dorosłych w tym obszarze jest niezbędna. To dorośli demonstrują konstruktywne sposoby reagowania. Nauczyciele nie ograniczają się do podstawowych instrukcji w stylu „teraz kolej innego dziecka", ale wspierają dzieci w rozumieniu ich stanów emocjonalnych: „Dostrzegam, że jesteś rozczarowany, ponieważ bardzo pragnąłeś być pierwszy". Poprzez takie podejście kształtują u dziecka świadomość uczuć i uczą je autoregulacji.

Badania potwierdzają, że dzieci, które opanowują frustrację i potrafią odłożyć natychmiastową gratyfikację, lepiej funkcjonują w relacjach i rozwijają wyższe kompetencje społeczne. Celem nie jest stłumienie emocji, ale nauka ich odpowiedniego wyrażania.

Interakcje z rówieśnikami, czyli rozwój empatii przez dzieci

Grupa przedszkolna stanowi środowisko, w którym dzieci poznają nie tylko rywalizację, ale również współdziałanie i współczucie. Właśnie w kontakcie z rówieśnikami kształtuje się empatia – Nancy Eisenberg podkreśla, że rozwój empatycznych reakcji bazuje na wspólnych doświadczeniach, dyskusjach o uczuciach i obserwacji zachowań innych dzieci. Gdy jedno dziecko stwierdza: „Ona zawsze jest pierwsza, to niehonorowe", a drugie reaguje: „Może tym razem ty spróbujesz", obserwujemy praktyczną naukę wrażliwości i troski o drugą osobę.

Przedszkole stwarza takie sytuacje – poprzez kolektywne zabawy, przedsięwzięcia, a nawet konflikty, które stają się okazją do nauki empatii. Wychowawcy nadzorują te procesy, prowadząc dyskusje, formułując pytania lub proponując aktywności, w których niezbędna jest kooperacja i wspólna odpowiedzialność.

Reakcje rodzinne – wsparcie dziecka przez rodziców

Rodzice pełnią fundamentalną funkcję w kształtowaniu dziecięcego podejścia do kooperacji i konkurencji. Ich sposoby reagowania na pragnienie pierwszeństwa determinują przyszłe strategie emocjonalne dziecka. Gdy dorosły odpowiada na emocjonalne „Ja chcę być pierwszy!" z cierpliwością, zrozumieniem i klarownym przekazem, uczy dziecko opanowania i respektu dla innych.

Zamiast mechanicznego dzielenia wszystkiego „po równo", warto kierować się kontekstem i potrzebami – jeśli jedno z dzieci przeżyło trudniejszy dzień, może dzisiaj wybrać bajkę przed snem jako pierwsze. Maluchy uczą się również poprzez obserwację: gdy obserwują, że dorośli potrafią ustępować, dzielić się i komunikować, chętniej adoptują analogiczne wzorce. Rodzinne aktywności – kulinarne przygotowania, gry planszowe czy zabawy konstrukcyjne – to idealne okoliczności do poznawania współpracy i naturalnego dzielenia się rolami.

Przedszkole jako środowisko kształtowania kompetencji społecznych

Niewątpliwie funkcja przedszkola wykracza poza zapewnienie opieki czy implementację podstawy programowej – równie istotnym zadaniem jest rozwój kompetencji społecznych. To właśnie przedszkole reprezentuje pierwsze środowisko poza rodziną, w którym dziecko ma możliwość poznania zasad funkcjonowania w grupie. Z tego powodu program wychowawczo-dydaktyczny powinien harmonijnie łączyć uwzględnienie indywidualnych potrzeb każdego dziecka z promocją wspólnych wartości – wzajemnego respektu, poczucia sprawiedliwości czy odpowiedzialności za siebie i innych.

Misją nauczycieli jest kreowanie okoliczności, w których każde dziecko może doświadczyć wyróżnienia – niekoniecznie w tym samym obszarze, ale w takim, który ma dla niego osobiste znaczenie. Jedno może kierować tańcem, inne – prezentować ulubioną opowieść. Taka elastyczność w zarządzaniu rolami grupowymi eliminuje sztywne hierarchie i demonstruje dzieciom, że każde z nich posiada unikalne talenty i momenty, w których może się wyróżnić. Budowanie takiej filozofii to nie tylko metoda na harmonijne funkcjonowanie grupy przedszkolnej, ale przede wszystkim podstawa przyszłych kompetencji społecznych – zdolności do partnerstwa, odpowiedzialności i autonomicznego podejmowania decyzji w życiu dorosłym.

Źródła:

Jean Piaget - Play, dreams and imitation in childhood (1962)
https://archive.org/details/playdreamsimitat00piag
Lawrence Kohlberg - Essays on Moral Development (1984)
https://archive.org/details/essaysonmoraldev01kohl
https://dekorimeble.pl
Nancy Eisenberg - Emotion-related regulation: Sharpening the definition, Child Development
https://srcd.onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/j.1467-8624.2004.00662.x

Artykuł powstał we współpracy z partnerem serwisu.
Autor tekstu: Nikola Dawidowska

Starszy